جلسهٔ ۱

در این جلسه در ادامه مباحث قبل در مورد تکنیک های ادبی در قرآن صحبت می شود و مثالهای از سینما و داستان کوتاه مدرن و معاصر آورده می شود و به داستان یوسف در قرآن پرداخته می شود.

جلسه ۲۷

متن صحبتها

کتابی به اسم «لاتاری، چخوف و داستان های دیگر» از هفت نویسنده که شش تا شون آدم ها ی خیلی جدیدی اند و ترجمه اش هم مال جعفر مدرسی صادقی است که واقعا به عنوان مترجم و نویسنده یکی از آدم های معتبر ادبیات ایران است. 7 تا داستان است که از این نظر می گم که خیلی نمونه های خوبی از داستان کوتاه است. توش یک داستانی هست به اسم آن طرف خیابان مال جان آپدایک که ممکن من بهش جایی ارجاع بدم. خوبه که بخونید و ببینید که تو داستان های جدید چی کار می کنن. کتاب مقدس هم آوردم بهتون معرفی کنم. بخونید دست کم انجیل را بخونید. یه عده تا حرف کتاب مقدس می شود می گویند این ها تحریف شده اند، مثلا فرض کنید درصد بالایی هم از آن تحریف شده باشد، هر کس قرآن را خوانده باشد، بعد تورات را بخوند نشانه هایی از چیز الهی توش می بیند. داستان هاش و حرف های پیغمبر ها معلوم است که حرف پیغمبر بوده، مثلا یک داستان هایی هست که خیلی جالب اند و در قرآن هم نیامدند. خیلی های آن هم خوب ممکن است نمی خواخهم توهین کنم ولی چرند و پرند باشد. مثلا داستان یوسف خیلی متفاوت با آن چیزی هست که در قرآن است ولی این جور نیست که چون تحریف شده بندازیمش دور یک چیز مقدسی توش وجود داشته مخصوص چهار تا انجیل متن های خیلی خوبی هستند. مثلا اگر کسی شخصیت حضرت مسیح را در قرآن تا حدی درک کرده باشد و انجیل را بخواند درک می کند که جمله از حضرت مسیح است می خورد به شخصیت حضرت مسیح. ممکن است که کاملا منتقل نشده باشد ولی رفتار ها رفتار حضرت مسیح است و حرف های حرف های اوست.با نوع حرف زدن در قران ارتباط دارد. مخصوصا که چون این داستان در این جا هم هست و در واقع شروع داستان بنی اسراییل است فکر می کنم که جالب باشد که داستان رو از روی این کتاب بخونید. فاجعه است خیلی فضای غیر مذهبی دارد. یعقوب یک کارهایی می کند از تصور خارج است. مثلا سر برادرش کلاه می گذارد . تجربه ی جالبی است و مقایسه جالبی است که این دو را باهم از تورات و قران بخوانیید. اختلاف سطح خیلی زیاد است. روایت های تورات خیلی به سبک قدیم و پر از جزییات بی خود ، همه آدم ها اسم دارند پدرشان کی بوده کجا زندگی می کردند یک عالم اطالاعات معمولی داده می شود که در قرآن اصلا این جور نیست مثلا این برادر کوچک یوسف خیلی شخصیت خاصی است و خیلی هم شخصیت خاصی است ولی اسم ندارد مثلا جایی هست که "اون برادری که از پدر با شما یکی است را بیاورید". برای صرفه جویی بهتر بود که جایی اسم اش را بگویید و بعد به آن ارجاع دهد.

خوب، قبل از این که شروع بکنم بنا بر قرار فرض می کنم که همه داستان را در قران به عربی خواندید. اولین جلسه ای است که می خواهم به طور خاص در مورد یک بخش از قرآن صحبت بکنم. می خواهم این قرار رو تکرار بکنم نمی خواهم در مورد تعابیر عرفانی داستان یوسف صحبت بکنم که خیلی هم جالب است. هدف این که این روایت را در قران بررسی کنیم. بفهمیم این داستان چیست آدم ها چرا این کار ها را می کنند و چه اتفاقاتی می افتد. یعنی می خواهیم در سطح پایین تری در باره ی این داستان صحبت کنیم. شاید بعد ها به آن ها اشاره بکنم. در مورد داستان یوسف خیلی زیاد بحث شده. طولانی ترین داستان قران است و هیچ داستانی نیست که این قدر طولانی باشد. یک سوره به آن اختصاص داده شده است و فقط همین جا آمده است و بعد هم به آن هیچ ارجایی داده نمی شود. مثلا داستان موسی در سوره قصص طولانی است ولی داستان موسی در خیلی از جاها تکرار می شود و به آن ارجاع داده می شود.

آخر سوره یک فلاش بک هست که در خیلی از جاهای قرآن پس از پایان داستان یک فلاش بک هست. این تکنیکی است که در ادبیات امروز خیلی از آن استفاده می شود و خیلی هم جالب است نویسنده ترجیح می دهد که اول پایان داستان را بگوید. من می خواهم به "ماهیها ؟؟؟" ارجاع بدم. که جز اولین فیلم های خوب بعد از انقلاب است ماجرا قصه یک دختر بچه سال است که قرار با یک مرد مسن ازدواج کند و این دلش نمی خواد این کار رو بکن و به زور این کار انجام می شود. شروع فیلم به این صورت است که که مادرش به دیدن اش می رود و این اولین بچه اش را به دنیا آورده است. و شما می دانید که این اتفاق می افتد و شما نگاه می کنید که چگونه این اتفاق افتاد. این یک حس جالبی به آدم می دهد. اگر شما ندانید که آخرش چه می شود تمام مدت یک جوری از نظر احساسی می ترسید که این چرا این جوری می شود و امید دارید که شاید این اتفاق نیفتد . این کار برا تراژیک داستان را زیاد می کند. انگار شما دارید نگاه می کنید که چه جوری این اتفاق افتاد و فکرتان از این که چه می شود فاصله می گیرد. خیلی فرق دارد این حس. حس توجه به جبر در داستان به وجوح می اورد. بعضی فیلم ها هستند که اگر آخرش را ببینید دیگر داستان کشش ندارد. ولی اکنون این تکنیک خیلی در ادبیات و سینما استفاده می شود. تماشاگر پایان داستان را می داند و به چیز های دیگر بیشتر می شود. مثلا در این فیلم به شرایط اقتصادی می پردازد که این ها را مجبور می کند و نمی توانند از این جبر فرار کنند. یک نمونه خوب دیگر. یک داستان از تولستوی است به اسم «مرگ ایوان ایلیچ ؟» ممکن است فیلم آن به این خوبی نباشد ولی داستان واقعا داستان خوبی است. از رمان های تولستوی این داستان از نظر فنی بهتر است . شما از اسم داستان می دانید که ایوان ایلیچ مرده و شما فقط می بینید که چه جوری مرد. تمام حس داستان به خاطر این است که شما می دانید که او می میرد. بیان به این صورت خیلی تاثیرش فرق می کند. قدم به قدم می دانید که او می میرد و نمی تواند جولوی آن را می گیرد. توی سوره ی یوسف دقیقا این طور است اولین جمله این داستان به شما می گوید که آخرش چگونه تموم می شود. با یک رویا شروع می شود. یعقوب رویا را تعبیر می کند و به او می گوید که تو تاویل احادیث یاد می گیری و به مقام بزرگی می رسی و آخر داستان هم همان می شود و پدرش و برادرانش به او سچده می کنند. این داستان که کاملا خطی است با یک تکنیک خاص این حس ایجاد می شود و می بینید که خدا چه جوری آن کاری را که می خواهد انجام می دهد و کسی نمی تواند جلوی آن بایستد مرتب در این داستان تاکیید می شود روی این نکته انداخن اش در چاه از چاه در می آید عزیز مصر از او خوشش می آید. این ها فکر کردند که او را بیندازند در چاه یک روندی در این خللی ایجاد می شود.

من قبل از برم سراغ داستان یک سری راهنمایی های کلی بکنم. چند تا نکته بگویم. اول هر داستان می خوانید و می خواهید خوب بفهمیم، هر چه قدر داستان بهتر باشد روش های نقد بهتر کار می کند یک داستان بد را شما هر چقدر هم روش کار بکنید به هیچ نتیجه نرسید مثلا طرف از روی ندانستن یک تکنیک را اشتباه به کار برده، مثلا یک بار می گوییند در یکی از جشنواره ها فیلمی به اسم ضمیر اسمانی نمایش دادند که به اکران عمومی نرسید، این فیلم این قدر روشن فکرانه بود و هیچ کس هیچ چیز نمی فهمید که می گوییند یک جایی آپارتچی یک از پرده ها را وارو گذاشت آدم ها سر به ته شدند، و چند دقیقه طول کشید و کسی متوجه نشد و گفت اند خوب این جا ش هم این جوری است. همه ی چیز ها پشت اش دلیل نیست می تواند به خاطر اشتباه باشد. چند تا چیز است که مهم است که به آن دقت کنید. یکی این است که خیلی مهم است که داستان را که می خوانید داستان که تمام شد طرح کلی داستان و بخش بندی های آن را برای خودتان مشخص کنید. اگر عمیق تر می خواهید داستان را بفهمید. مثلا هر داستان به طور طبیعی یک سری فصل جدا از هم دارد. این خیلی نکته ی مهمی است که آدم سعی کند یک داستان و یا فیلم را در یکی دو جمله خلاصه کنید. درک کنید که این داستان در مورد چیست. علت این که می گویم این کار را باید کرد این است که جزییات خیلی زیادند و ممکن است حواس آدم را پرت کنند و مفهوم عمیق و کلی اصلی داستان توجه نشود. در هر داستان، حال از این بحث های مربوط به پست مدرنیسم بگذریم، سعی می کنند در اثر هنری یک نقطه ای تمرکز معنایی، یک کنش اصلی دارد. یک مفهوم اصلی دارد که به تمام اجزای داستان به نحوی ربط دارد. این مهم است که برای این که از جزییات فاصله بگیرید فصل بندی و جزییات داستان را مشخص کنید. مثلا داستان یوسف را خیلی کلی بخواهید بگید: «یک پسری هست که آدم خوبی است برادارن اش ار روی حسادت او را از خانواده جدا می کنند ولی طبق یک چیزی که مقدر است می رسد به جایی و یک جوری هم در پایان برادراش را می بخشد». این یک طرح کلی است که بیشتر داستان به جز چند فصل میانی متمرکز است بر رابطه بین یوسف و برادرانش. بگذارید فصل بندی را بگویم 1. فصل کودکی است که از اول داستان شروع می شود و او سپس او را می اندازند در چاه. در واقع اون قسمت است که هنوز بلایی سرش نیامده است. خیلی خوب پیش خانواده اش زندگی می کند. 2. بخش بردگی که در خانه ی عزیز زندگی می کند تا به بخش بعدی 3. که زندان است می رسیم و بالاخره در فصل 4. به فرمانروایی می رسد و برادرانش باز می گردند. در دو فصل میانی فقط یوسف است و ان دو فصل میانی توصیف آن است که یوسف چجوری رشد می کند و یوسف می شود. تاویل احادیث یاد می گیرد. اتفاقاتی که می افتد که نشان می دهد یوسف به کجا می رسد و بخاطر علمش به فرمان روایی می رسد و در قسمت چهارم هم معلوم می شود که کلا دارد چکار می کند. آخر فصل اول می رود در چاه در اخر فصل دوم می افتد در سیاه چال و در پایان فصل سوم از چاه در می آید که این ها یک سری معانی نمایدن هم دارد. آخر فصل اول به یوسف وحی می شود و یک نقطه ی عطف است. آخر فصل سوم هم شما اون اوج تاویل احادیث را می بینید. لحن صحبت اش با پادشاه را می بینید. آن قاطیعت اش که خیلی هم جالب است. انگار که همه چیز را به وصوح می بیند. به هر حال این 4 تا فصل داستان است. فکر می کنم دو فصل میانی خیلی احتیاج به بحث ندارد و شما او را می بینید که دارد رشد می کند که به اوج آن قدرت خودش برسد. شما آن خطبه او در زندان را که می بینید که فوق العاده است. که ظاهرا در ابتدای زندان اش هم هست می بینید که در همان موقع به چه جاهایی رسیده است و این که تاویل احادیث که در انتهای زندان است. خلاصه داستان نسبت مشخص است برای این که فصل بندی ها معلوم است. من بیشر می خواهم از فصل صحبت کنم. این که یوسف دارد چکار می کند.

این یک نکته، این که داستان که می خوانید، فصل بندی ها و طرح کلی داستان را خوب بفهمید. مثلا در ادبیات عامیانه داستان یوسف انعکاسش بیشتر در مورد گم شدن یوسف است ولی در قرآن خیلی در حاشیه است به یک معنی یوسف اصلا گم نمی شود. در ادبیات عامیانه یوسف را بیشتر از نقطه نظر یعقوب می بینیم نه از نقطه نظر قران. بیشتر شعرا انگار که در کنعان پیش یعقوب مانده اند و یک خورده به یوسف هم تهمت می زنند که به پدرش بی اعتنایی کرده و از دید یعقوب به ماجار نگاه می کنند. طرح کلی داستان داستان زندگی یوسف از اول تا آخر روایت می شود و نکته ی اصلی رابطه اش با برادرانش است و یعقوب در حاشیه است و فقط روی محزون بودن آن تاکیید می شود که برای این تاکید هم دلیل روایی خیلی خوبی وجود دارد. اول که سوره که داستان شروع می شود. ایه می آید که داستان داستان یوسف و برادرانش است نه پدرش.

یک نکته ی دیگر، هر چقدر داستان بهتر و حساب شده تر باشد. کنش شخصیت ها در داستان بهتر پرداخته شده است. شخصیت ها را یک خورده متمایز در نظر بگیرید. ببیند این ها چی کار می کنند و چی می گویند. معمولا منجر به درک بیشتری می شود تا صرف گفتار. یعنی کار بهتری است که شخصیت را با رفتار نشان بدهید. تاثیر ناخود آگاه عمیق تری روی خواننده می گذارید. چیزی که می خواهم روی آن تاکیید کنم به نحوه ی ظاهر شدن شخصیت ها در داستان دقت کنید. مثلا فیلمی هست به اسم ؟؟؟؟ مثلا در اپیزود اول این فیلم هر موقع زن سامورایی می بینید همیشه دارد کار می کند مثلا تخت اش را مرتب می کند به کمک می کند، دیالوگ خاصی ندارد ولی شما ناخودآگاه شخصیت او را در ذهن خود به عنوان آدم مطیع شکل می دهید. شخصیت فرد در داستان منطبق باشد با روایت داستان. خیلی وقت ها شخصیت ها خیلی خوب پرداخته نمی شوند. در فیلم پالپ فیکشن یک چیز خیلی جالبی دارد اواخر آن یک شخصیت هست به اسم «مستر ولف ؟؟؟» تارانتینو یکی از مشخصاتش این هست که بی نهایت شخصیت پردازیش خوب هست اگر آدمی یک ثانیه در فیلم اش بیاید کاملا کاراکتر دارد. مستر ولف که دارد خداحافظی می کند یک نامزدی دارد و چون وقت کم است یا ایده ی خوبی ندارد. به هر حال به نظر می رسد که یه جوری از این قضیه ناراحت است، ویژگی هایش خوب در نیامده است یه جمله دارد که می گوید من کاراکترام این جوری در جوابش می گویند تو که اصلا کاراکتر نداری این گونه نارضایتی خودش را در این دیالوگ نشان می دهد. شخصیت پردازی ضعیف مثلا این است که یک بخشی از فیلم را اختصاص داده شود به این که با شخصیت آشنا شویم یا این که یکی جمله ای بگوید و توصیفی از شخصیت برایمان بکند. اگر این شخصیت پردازی در روایت حل شود کار درست انجام می شود. قدرت نویسنده به این است که روایت به گونه ای انجام شود که شخصیت ها را در لحظه های خاص ببینید، مثلا ممکن است که یعقوب همیشه محزون نباشد ولی ما در داستان هرگاه او را می بینیم او در حال ابراز حزن است. آن یکی پسرش را هم بردند و آن هم گم شد. می خواهند یوسف را ببرند می گویند چرا نمی دهی می گوید "چون دلتنگ اش می شوم" به دلایل خیلی روشن که تو روایت توجیح دارد شما یوسف و برادران را هر یک به گونه ای می بینید. برادران را در قسمت اول در لحظه هایی می بینید که دارند حرف از این می زنند که جنگ آور هستند و اسوه هستند می خواهند بروند صحرا بازی کنند، در قسمت پایانی هم هرگاه آن ها را می بینید نگران آذوقه هستند اهل و عیال شان چه می شود. کاراکتر این آدم ها تغییر کرده و آن آدم های سابق نیستند. شما این حس در صحنه هایی بهتان منتقل می شود که صحنه هایی از خود داستان اند. نمی تونید بگویید که این صحنه ها خارج از متن داستان اند. اثر هنر قوی آن است که هر عنصرش چند کارکرد داشته باشد. مثلا اول فکر می کنید که جنبه ی شخصیت پردازی دارد بعد می بینید که نه نکته ی مهمی در روایت داستان هم هست بعد می بینید که نه یک معنی نمایدین هم دارد. چیزی که فقط یک کارکرد داشته باشد معمولا ضعیف است. این مهم است که شما برای فهم شخصیت ها به نحوه ی ظاهر شدن شان در داستان دقت کنیید در داستان های متوسط به بالا هم دیگر این نحوه ی ظهور اتفاقی نیست. 90% صحنه هایی که شخصیت ظاهر می شود تمی وجود دارد که شخصیت را بروز می دهد.

مثلا چیزی که در شخصیت مهم است اولین باری است که یک شخصیت ظاهر می شود. در زندگی معمولی نیز همین طور است با اولین برخورد اثر مهمی در ذهن شما می گذارد. مهم است که در اولین صحنه ادم را چگونه می بیند. در سینما چون وقت خیلی کمتر است این کار متداول است که قبل از اینکه شخصیت ظاهر شود مقدمه چینی می شود. کسی در مورد شخصیت حرفی می زند که دید شما را نسبت به او جهت دار می کند مثلا در همین داستان یوسف به عنوان مثال، که مثال خیلی خوبی است. شما قبل از این که برادران را ببینید اولین جمله ای که یعقوب به یوسف در تعبیر خواب اش می گوید این است که این را به برادران ات نگو. کلمه ی شیطان هم در این جمله می آید. اولین جایی که برادران را می بینید دارند نقشه می کشند که یوسف را بکشند. در واقع با این شخصیت پردازی برادران به بدترین شکل ممکن در این داستان ظاهر می شوند.

من تا حال تجربه ام این بوده که مهم ترین ضعف ای که آدم ها در فهمیدن یک اثر هنری دارند این است که جزییات خیلی توجه شان را بخود جلب می کند. همیشه اثر هنری این گونه است که از دور بایستید و به کل داستان نگاه کنید. ممکن است به دلیل علایق شخصی یک چیزی که در داستان خیلی هم کم اهمیت است برای من بسیار مهم شود. مثلا حزن یعقوب در چند تا آیه از این داستان آمده است داستان درباره ی یوسف و برادرانشان است.

این دو نکته ی کلی بود حال می خواهم یک نکته ی خاص که مربوط به نحوه ی روایت در قران می شود بگویم. سوال .... مثلا می توانیم آمار بگیریم که یعقوب چند بار در داستان آمده است. من نمی خواهم بگویم آمار همیشه درست می کند. مثلا شما گاهی به نکته اصلی داستان خیلی گذرا اشاره می کنید. مثلا همان داستانی که گفتم از جان اپدایک. اگر شما داستان را خوب بفهمید و بخواهید خلاصه کنید اولین چیزی که به آن اشاره می کنید همین نکته است علت در حاشیه بودن یعقوب این نیست که تعداد آیات مربوط به او کم است موضوع این است که تاثیر او در کل روایت کم است. باید دید که اگر سعی کنید خلاصه بگویید چه می گویید.

یک تکنیک هست که در قرآن زیاد استفاده می شود، در ادبیات هم هست در سینما هم زیاد دیده می شود. مثلا می توان با استفاده از القاظ و اصطلاحات مشابه یک ارجاع به حالت قبلی می دهند. مثلا یک صحنه ی خیلی اثر گذار در فیلم است آدم ها بعد از نیم ساعت یک ساعت همه دوباره آن جا جمع می شوند. این تداعی دفعه قبل می کند. عناصر مشترک در صحنه های مختلف تداعی معانی ایجاد می کنند. الفاظ مشترک تداعی معانی ایجاد می کنند. بگذارید از زنده باد زاپاتا یک مثال بزنم. هر کی این فیلم را دیده باشد. این صحنه را به یاد می آورد که اول فیلم زاپاتا کشاورزی است می آید به فرماندار اعتراض می کند، وقتی فرماندار می گوید بروید کارتان را درست می کنم زاپاتا می ایستد و باز هم حرف می زند، فرماندار اسم او را می پرسد احساس می کند که این آدم نا آرامی است. اسم او را می پرسد و دور اسمش خط می کشد. وقتی زاپاتا خودش فرماندار شد، در همان جریانی می افتد که آدم هایی که به حکومت می رسند گرفتارش می شوند. دوباره همان صحنه تکرار می شود. چند تا کشاورز می آیند و اعتراض می کنند. یکی شان پررو می کند و حاضر نمی شود که برود زاپاتا اسمش را می پرسد و می خواهد دور اسمش خط بکشد که یک دفعه من برای چه این کار ها را کردم، انقلاب کردم. و هر کس این فیلم را نگاه می کند تحت تاثیر قرارا می گیریم و می بینیم به همان دامی افتاد زاپاتا که حاکمان می افتند، از این جا روند فیلم عوض می شود و زاپاتا همان آدم قبلی می شود. توی ادبیات با دیالوگ مشترک و توصیفات مشترک تداعی معانی ایجاد کرد مثلا با استفاده از نکته های مشابه می توان ارتباط ایجاد کرد. بگذارید من مثالی از خود قرآن بزنم. جایی که در داستان موسی می آید پیش شعیب در سوره ی قصص و قراردادی با شعیب می بندد یک عبارتی می گوید «ستجلنی انشاا ... من الصابرین ؟؟»، مشابه این عبارت که عبارت خاصی است که خودم بر همین اساس متوجه این نکته شدم که جای دیگری هم همین عبارت آمده است، جایی که حضرت موسی می رود پیش حضرت خضر و قرار می گذارند عبارتی کاملا مشابه می گوید. چه چیز جالبی این دو تا لجظه را به هم پیوند می دهد. این دو لحظه، در لجظه ی خاص در زندگی موسی هستند. در اولین او نخستین استادش را پیدا می کند. بعد از این که 10 سال پیش شعیب می ماند پیعمبر می شود. رابطه ی موسی با شعیب مانند رابطه ی او با خضر است، موسی دوبار شاگردی می کند، یک بار در نزد شعیب یک بار نزد خضر. یک نکته ی دیگر این که شما تاثیر شعیب را در مو سی می بینید. همان جمله ای را می گوید که شعیب می گوید. ارتباط بین این دو صحنه واضح است. من کنجکاو شدم و در المیزان نگاه کردم و دیدم که یک بار دیگر هم این جمله در قرآن آمده است. اسماعیل عین همین جمله را به ابراهیم می گوید. در داستان خضر، او یک بچه را می کشد و آنجا هم ابراهیم اسماعیل را می خواهد بکشد. در واقع در هر دو یک قتل غیر شرعی اتفاق می افتد مقایسه کردن این دو داستا ن ارتباطات دیگر را هم نشان می دهد. اولا هر سه جا رابطه سرسپردگی بین استاد و شاگرد وجود دارد. اصلا داستان اسماعیل معنی واقعی کلمه ی سرسپردگی است. عین این سرسپردگی که عرفا به آن اشاره می کنند رابطه ی بین موسی و شعیب و خضر است. موسی و شعیب قرار ازدواجی می گذارند که در آن موسی به عنوان مهر هیچ چیز ندارد و قرار داد می بندند که 10 سال کار کند به نظر می آیند که این قرار خارج از محدوده ی شریعت دارند کاری انجام می دهند.

یک مثال خیلی ساده تر وجود دارد. خیلی از داستان ها یک فلاش بک یا یک لحن مشترک دارند. مثلا آیه هایی هست که خیلی در قرآن دیده می شوند مانند «وما کنت علیه ؟؟؟ » . داستان مریم تو سوره ی آل عمران که تموم می شه یه چیزی فلاش بک می خوره. می گوید تو نبودی هنگامی که اقوامشون داشتند ..؟. که سرپرستی مریم رو به عهده بگیرند. مثل این که یک فیلم ببینی. یک صحنه ای که خیلی جالب است در داستان که قبلا نبوده و به دلیلی دارد برجسته می شود. تکرار نیست بلکه برای اولین بار دارد نمایش داده می شود. مثلا در داستان یوسف که تمام می شود می گوید .....؟ ان لحظه ای تکرار می شود که برادران دارند یوسف را می اندازند در چاه. می گوید تو نبودی که آن ها آنجا چکار می کردند. همیشه به چیزهای خوب ارجاع داده نمی شود. یا مثلا می گوید« و ما کنت .. اذ قضینا به موسی الامر. ؟» لحظه ی وحی مو سی نبودی. در همه داستان ها این عبارات به دلیل الفاظ مشترک ارتباط پیدا می کنند به همدیگر. این ها انگار لحظات مهم تاریخ اند و خداوند وزن می دهد به آن ها. من نمی فهمم که در سوره ی آل عمران چرا هنگامی که این ... می ریزند چرا مهم است و لی به هر حال به نحوی برجسته شده است. من چون می خواستم در داستان از این مطلب استفاده کنم در مورد آن صحبت کردم.

محسن گودرزی: موقعی که قرآن می خواهد یه الگوی رفتاری مشابه در انسان ها را نشان دهد مثلادر داستان پیامبران کار مشابهی می کند مثلا می گوید نوح را فرستادیم بعد این کار را کرد بعد اذیتش کردند بعد گفت «قال ربنی سبنی ؟؟؟ بما ... ؟؟؟ » بعد نام پیام دیگر را می گوید و او هم همین جمله را می گوید.

ببینید من اگر به عنوان نویسنده به خواهم این کار را بکنم چه کار می کنم. اگر فلسفی تر نگاه بکنیم وقتی دو تا موقعیت مشابه هستند برای خداوند که یک موجود ثابت خارج از زمان و مکان است حتما یک سری الفاظ مشترک به کار می برد. مثلا آیه ای در قران هست که می گوید. این حرفی که این ها می زنند همان حرفی است که آن ها می زنند. برای خاطر این که محتوی یکی است. اگر فرض کنید که دو تا لحظه از یک واقعه ی مشترک داشته باشیم که توسط خداوند ترجمه می شوند به الفاظ، چون موقعیت ها مشابه هستند پس الفاظ و عبارات نیز مشابه می شوند. مثلا می بینیم که پیغمبران عین هم مردم را دعوت می کنند و جواب های یکسان هم دریافت می کنند گاهی عین جمله تکرار می شود.

یک چیز دیگری که قبلا تصویری بودن و ایجاز است. مخصوصا سوره ی یوسف ایجاز خیلی زیادی دارد.مثل رمان 70 80 صفحه است که شما 10 صفجه از آن را برداشتید. به همین خاطر بعضی جاها اطلاعات خیلی داده می شوند. مثلا یوسف که بردران را تجهیز کرد قال اتونی ... من ابیکم .... ؟؟؟؟ چقدر چیز آدم از این می فهمه؟! این که این ها مدتی پیش یوسف بودند پذیرایی شده اند همین جاست که ما می فهمیم که این ها برداری دارند که از پدر با این ها یکی است ولی از مادر یکی نیست. بعدا می فهمیم که این برادر تنی یوسف است. و همین جاست که می فهمیم که برادران آمده اند که آذوقه بگیرند و گرفتند. اکثر جملات این داستان همین طور هستند. مثلا شما از همین جمله می فهمید که یوسف، مدتی را که این ها پیش او مهمان بوده اند کلی صحبت کرده اند و اطلاعات گرفته اند. خود را معرفی نمی کند ولی می داند که برادری دارند که فلان. و این ها هم شک نمی کنند پس قبلا در مورد آن صحبت کرده اند. یوسف از حالا شروع می کند که کاری را که می خواهد انجام دهد. پس تعجب نکنید که اگر چرا بحث کردیم که چرا این جمله چرا واوش این جاست. هر جمله پر از نکات ریز است که می توان در مورد آن بحث کرد.

یک نکته ی دیگر، زبان ادبی یک خاصیت خیلی خوب دارد بر عکس زبان علمی. شما می تواند در سطح های خیلی مختلف یک مطلب را بگویید. می توانید با صراحت اشاره کنید، تلویحا اشاره کنید یا خیلی گنگ بگذارید. مثلا با زبان می شود به چیزهای اشاره کرد و این اشاره صریح نباشد. من ارجاع به داستان خیلی خوب آپدایک را بگویم. این داستان یک آدمی است که بعد از 30 سال چون مادرش مرده برای حل مشکل انحصار وراثت بر می گردد به شهر دنیای بچگی اش. می ره به خونه ی وکیلش و از تو پنجره خونه ی دوران بچگی اش را می بیند. داستان این است که این ها مشغول انجام کارهای فرمال احمقانه ی مربوط به مرگ مادرش هستند. در این حین او مرتب یاد خاطرات دوران بچگی اش می افتد. کار هایی که می کردند. باغچه ی خونشون. و یک حس نوستالژیک قوی هم به وجود می آید که گهگاه توسط حرف هایی که بین این دو آدم رد و بدل می شه قطع می شه و به نظر هم می رسه که انگار یک رابطه ای هم داره شکل می گیره. هیچ چیز صریحی نیست. یک تک جمله این حس را ایجاد می کند که رابطه از رابطه وکیل و موکل دارد خارج می شود. برتری ادبیات نسبت به فیلم همین است. چیزی را که نشان دادید دیگر نشان دادید. نمی توان کمرنگ و پررنگ نشان داد. یکی از خاطراتی که به ذهن اش می رسد دختری که در دوران کودکی با هم بازی می کردند و یک دفعه حرف آن خانه همسایه پیش می آید که آن دختر هنوز ازدواج نکرده است. انگار منتظر او ایستاده است. تا آخر داستان آدم هی منتظر این است که ببیند که این مرد به سراغ این دختر می رود یا نه. با یک سری اشاره ی خیلی ظریف به این موضوع التهاب ما را بیشتر می کند و دیگر هیچ گاه صریحا به آن نمی پردازد. این شخصیت یک شخصیت خاص بدون قید است و آخرین کاری که می کند این است که از آنجا می رود مبادا مسئولیت این رابطه ی جدید هم بر دوشش بیافتد. این داستان خیلی جالب است که آن چیزی که مهم است صریح بیان نمی شود. اگر مستقیم بیاید بگوید که این دختر منتظر تو مانده است مثل فیلم هندی می شود. همین که نمی گوید و این ظرافت مبهم و این که شما فکر می کنید که ممکن است این گونه شده باشد، نشانه ها را خودتان پیدا می کنیید، خیلی جذاب تر است.ادبیات مدرن، خیلی به این اهمیت می دهد که خواننده خود باید کاشف متن باشد. نکته ی اصلی داستان پشت تصاویر بی اهمیت است. اگر حرف های فرمال وکیل را وسط این که مرد دارد خاطرات اش را مرور می کند بی مزه می شود. کاری که آپدایک می کند این است که تا می آید حس نوستالژیک شکل بگیرد آن را قطع می کند بدین ترتیب شما نیز آن حس را پیدا می کنید و می بینید که چیزهایی هستند که نمی توان به آنها رسید.

باز قبل از این که بخواهم وارد بحث داستان بشوم بگویم که چرا این داستان از نظر تاریخی این قدر مهم است. ارزش ادبی ان را بگذاریم کنار. این ها پیامبران الهی اند و این داستان در تاریخ ادیان خیلی مهم است. یعقوب که لقب اش اسراییل است در واقع راس هرم بنی اسراییل است. ماجرای انتقال بنی اسراییل به مصر، حاصل همین داستان است. لحظه ای که برادران یوسف را به چاه می اندازند و کاروان او را به مصر می برد یک لحظه ی مهم در تاریخ ادیان است. ظاهرا در آن هنگام فرعون حاکم مصر نیست و بر اساس شواهد تاریخی نیز در دوره کوتاهی حکومت فرعون بر مصر قطع شده است و به نظر می رسد که ماجرا در زمان فراعنه اتفاق نمی افتد. این که به عنوان ملک به پادشاه مصر اشاره می شود نشان می دهد که از فراعنه نیست. رفت و برگشت فرزندان اسراییل (یعقوب) و بر گشتنشون از اتفاقات مهم تاریخ ادیان اند. این را هم می دانید که دو نسل مهم از فرزندان ابراهیم. هستند فرزندان یعقوب و فرزندان اسماعیل که در شبه جزیره زندگی می کردند و پیغمبر از همین نسل است. برادران هم فرزندان یعقوب اند که 12 شعبه می شوند و چند بار در قران نیز به آن ها اشاره می شود. جایی هست که موسی معجزه ای می کند که 12 چشمه در می آید.

یک سوال مهم این است که چرا یوسف بر نمی گردد پیش خانوده اش. یک نفر در روزنامه پرسیده بود که خوب چرا یوسف بر نمی گردد پیش پدرش، خوب به آن ها می گفت که او مرا به قیمت بهتری می خرد. آقای بازرگان جوابی به این سوال داده اند که می گوید در اختیارش نبوده که بر گردد. من می خواهم روشن کنم که یوسف نمی خواهد بر گردد، وقتی که از سیاه چاه می آید بیرون کارش به جایی می رسد که شخص دوم مملکت است، یک جمله ای هست که هر نوع ابهامی که در مورد این که یوسف می تواند برگردد را بر طرف می کند، دست کم از این جای داستان هیچ ابهامی نیست که یوسف می تواند برگردد ولی نمی خواهد.می گوید «مکننا یوسف فی الاض ... حیث من یشا ؟؟؟» . او می تواند هر جا در زمین که بخواهد می تواند مسکن کند. این جمله اشاره به آزادی و مکنت یوسف است. به نظر من کارکرد این جمله در این داستان همین است که این ابهام برطرف شود. حتی واضح تر آن که حتی وقتی برادرانش هم بر می گردند خود را معرفی نمی کند. می خواهم روشن کنم که یوسف نمی خواهد برگردد. در مقاله ی آقای بازرگان کلی استدلال عجیب غریت مثل این که اسب و شطر نبوده آمده است!

من روی این می خواهم وارد بحث شوم که خیلی هم مهم است. هر اثری که از کسی می خوانید این آدم یک جهان بینی دارد و مهم است که چگونه به جهان نگاه می کند. شما وقتی قرآن می خوانید برای اینکه بفهمید این چرا گفته شد چرا او این کار را کرد یا نکرد باید به جهان بینی قران توجه کنید. مثلا حزن یعقوب مهم است؟ با جهان بینی دینی این که یک نفر پسرش پیشش نباشد و محزون باشد مهم نیست. کلا دنیا مهم نیست. دنیا یک مرحله خیلی موقت است که بعد از آن یک زندگی بی نهایت داریم. این که یوسف دلش می خواهد که پیش پدرش برگردد و دلش برای او تنگ می شود اصلا مهم نیست. همین است که در قران مرتب تاکید می شود که نگران یوسف نباشید ما هرکاری که دلمان بخواهد می کنیم. اگر از یک دید داستانی نگاه کنیم یوسف گم نمی شود برادرانش گم می شود. ما تمام مدت با یوسف ایم، همیشه یوسف پیداست، ولی برادرانش 30 سال گم می شوند. یوسف آن قدر وزن دارد که اگر از برادرانش جدا شوند آنها همه دست جمعی گم شوند. همه مشکلات مثل حزن یعقوب اصلا مهم نیست. فقط یک چیز مهم وجود دارد این که نوه های ابراهیم یک گناه خیلی خیلی بزرگی مرتکب شدند. در خاندانی که قرار است مرکز یکتا پرستی باشد و بنیان گزار توحید هستند یک اتفاق وحشت ناک می افتد، 10 تاشون از روی حسادت برادر کوچیکشان که مقام معنوی خیلی بالایی حتی نسبت به یعقوب دارد فرزندان ابراهیم به چاه می اندازند.

سوال در مورد بزرگتر بودن اسماعیل یا اسحاق و رابطه بین اسحاق و یعقوب

چیزی که مهم است این است که قوم بنی اسراییل به یک معنایی قوم برگزیدند، تمام پیامبران ادیان تقریبا از آن ها می آیند. با جهان بینی دینی یک اتفاق مهم افتاده است. 10 نفر از فرزندان ابراهیم برادرشان یوسف را به چاه انداخته اند، این گناه مربوط به آخرت است. این گناه اگر بخشیده نشود در زندگی اخروی آن ها تاثیر خیلی بدی می گذارد. این که یعقوب 30 یا 50 سال محزون باشد یا این که یوسف بخواهد پدرش را ببیند مهم نیست. ان چیزی که خدا می خواهد این است که برادران متوجه بشوند که چه کار کرده اند. این کار چقدر زشت بوده است. گناهی کرده اند که گردن این ها را گرفته و این خاندان که خاندان توحید است این گناه از ان پاک شود. این به صراحت در قران آمده است که به محض این که یوسف را در چاه انداختند بر او وحی کردیم که یک روزی آن ها را آگاه می کنیم به کاری که کردند و آن ها اکنون نمی فهمند، این یک دلداری برای یوسف است. یوسف اصلا نمی فهمد که آن ها دارند چکار می کنند، برادرانش را دوست دارد ولی آنها لباسش را کندند و او را به چاه انداختند خوب یک شکی به او وارد می شود.این لازم است که اینجا یک جوری پوشش داده بشود و او کینه ی برادران را به دل نگیرد و به شخصیت اش لطمه وارد نشود. درضمن دارد به او وحی می شود. در واقع یک حکم برای او نازل می شود، وظیفه دارد که آنها را آگاه بکند که چکار اشتباهی کرده اند. بگذارید روی این نکات که گفتیم توافق کنیم. از این جا برای یوسف یک هدف وجود دارد که برداران متوجه این اشتباه بشوند و تا حد ممکن اصلاح شوند 10 تا از اسبات از 10 نفری هستند که این کار را کردند. یوسف از همون لحظه ی اول می فهمد که نباید برگردد و به کاروانیان هیچ نمی گوید برای این که این ها همون موقع که این کار را کردند، اسوه هستند، جنگاور هستند، تو باغ نیستند و نمی توانند درک کنند چکار زشتی انجام داده اند. اگر یوسف در همان لحظه برگردد، خیلی وضع بدی پیش می آید، این برداران از معتبر ترین آدم های این طایفه هستند، اگر معلوم بشود که برادران این کار را کرده اند آبرو ریزی می شود، این کار این قدر زشت است که نتیجه ی آن این می شود که این برادران از طایفه طرد می شوند، یوسف تا زمانی نباید برگردد یا پیغام دهد که زنده است دروغ برادرانش آشکار می شود، رسالت او آن نیست که برگردد و پیش پدرش باشد، رسالت اش این است که به برادرانش بفهماند که عمق این کاری که کرده اند چه بوده است.

سوال ............................ بگذارید یک نکته بگویم، اصلا قرار است که یوسف به مصر برود و از خانواده اش جدا شود، داستان یوسف یک محتوای عقیدتی پنهان ترش این است که هر اتفاقی که می افتد همان است که قرار بود اتفاق بیافتد، قرار بود یوسف برود مصرو فرمانروای یک جای بزرگی بشود. برادران جر این که به او کمک کنند به مصر بروند. اصولا شیطان به جز این که مسیر چیزها را عوض کند کاری نمی تواند انجام دهد، کارهایی که خدا بخواهد انجام شوند، انجام می شوند. مثلا یوسف به طرق دیگری می توانست برود به مصر مثلا کاروانیان او را بدزدند.

سوال: آیا هدف زندگی یوسف پاک کردن این گناه است ؟ .... جواب نه برادران مگر که هستند که یوسف بخواهد زندگی خود را برای آن ها بگذارد، این جز وظایف اش که نهایت سعی خود را بکند سعی کند به برادرانش بفهماند، هر کاری که می کند در داستان برای همین است. برنگشتن، گرفتن برادر، فرستادن پیراهن.

حال می خواهیم ببنیم نقشه ی یوسف چیست؟ برنامش چیست؟ کار بسیار عجیب غریبی می کند. برادران را می فرستد با برادر کوچکشان را بیاورند، او را نگه می دارد، پیرهن خود را می فرستد تا یعقوب شفا یاید تا اون لحظه ی آخر که رویا تعبیر می شود. برای این که ببینیم که یوسف چکار می کنند نگاهی به برادران بیندازیم و ببینیم چکار می شود کرد. به چیزی که قبلا گفتم دقت کنید برادر ها دو بار در داستان ظاهر می شوند، دفعه اول تنها صحبت از جنگاوری می کنند و ... و تنها نکته ی مثبت این است که پدرشان را خیلی دوست دارند. قسمت اول همش منفی است. نقشه ی قتل برادرشان را می کشند، یک نفرشان اوانس می دهد که او را نکشید و در چاه بیندازید. دفعه ی دوم آدم های بسیار معمولی و آرامی هستند در ظاهر، و دارای تعلیمات دینی و یکتا پرستی هستند، مثلا در حرف هایشان می گویند دزدی کرده اید یه خدا قسم می خورند «تالله ... ؟؟؟» به خدا قسم می خورند که شما می دانید که ما برای فساد در ارض نیامده ایم و دزدی نمی کنیم. لحن حرف زدنشان با دوران جوانی فرق دارد که نام خدا را نمی بردند، کلمات حکیمانه ای را که یاد گرفته اند را می گویند. نکته کلی این است که این ها دیگر جوانان جنگ آور نیست اند، عاقله مردانی هستند که مهم ترین کاری دارند تهیه آذوقه برای زن و بچه شان هستند، مثلا چند بار این آیه را می گویند «؟؟؟ » کلمه ی اهل را زیاد به کار می برند، همواره در حال معاش اند، در بار اول دور از معاش بودند. آروم تر شده اند از نظر دینی تربیت شده اند، مطمئن اند در شرایطی نیست اند که یوسف را دیگر نمی اندازند در چاه. در سطح تعلیمات به جایی رسیده اند که سعی می کنند گناه نکنند، راستش را بگویند، وقتی برادر کوچک را می گیرند از جانشان مایه می گذارند برای خاطر پدرشان، فداکاری می کنند، احساس شرم دارند، برادر بزرگ من از جای خودم تکون نمی خورم مگر این که پدرم به من اجازه دهد یا آنکه خدا به من حکم دهد. این حرف چقدر بار دینی دارد، نشان می دهد که این ها به حدی رسیده اند که ممکن است خدا به آن ها وحی کند، در روایات داریم که این ها به نبوت رسیده اند، من نمی دانم این حرف چقدر درست است ولی به هر حال از نظر معنوی در سطحی هستند که شاید حکم خدا را درک کنند. در عین حال در داستان هم می بینیم که یک نقطه ی عفونی در ذهن شان وجود دارد که بعد از 30 سال هنوز هم در مورد آن مزخرفات می گویند.

در کنعان چه گذشت در این 30 سال، به وضعیت برادر ها نگاه کنید چرا این کار را کردند، چون می خواستند پدرشان بیشتر بهشان توجه کند، اون را بندازند در چاه تا با حذف او توجه پدر را جلب کنند، ولی وضع بدتر شد، یعقوب دیگر حتی بهشان نگاه هم نمی کرد، چیز وحشتناکی که این جا وجود دارد این است که آن ها حتی به آن چیزی که می خواستند نرسیدند و همچنان حسادتشان نسبت به یوسف باقی ماند، یوسف غایبش حتی بیشتر از حاضرش مورد توجه پدر است. نکته ی وحشت ناک دیگری که وجود دارد این است که یعقوب حرف این ها را هیچ وقت باور نکرد. به پدرشان آسیب رساندند، من یوسف را به شما سپردم و شما در مراقبت از او اهمال کردید. نکته ی دیگر این است که چون این ها پدرشان را خیلی قبول دارند و پدرشان می گوید که یوسف زنده است این ها 30 سال هر روز نگران اند که مبادا یوسف برگردد. چنین موجوداتی هیچ گاه به کمال نمی رسد. شب خواب یوسف می بینند، صبح بلند می شوند و می بیند که یعقوب دارد گریه می کند تا آنجا که کور می شود، و این ها پدرشان را واقعا دوست داشتند. این حس وجود دارند که این ها کاملا ضرر کردند و هیچ چیز به دست نیاورده اند. بگذارید یک نکته ی ساده بگویم، این ناباوری یعقوب، این ها می گویند که ما دیدیم که گرگ یوسف را خورد. یه چیزی در کلام این ها در قسمت دوم داستان دقت کنید، هر چه می گویند قسم می خورند، آدمی که در شرایطی ناباوری زندگی می کند این گونه می شود، عادت می کند که قسم بخورد. نگاه کنید که «تالله» در زبانش است. مثلا می گوییند «تا... /؟؟؟» به خدا قسم که خدا تو را برای ما برگزید. این که دیگر قسم ندارد.این ها در بدترین شرایط این 30 سال را گذرانده اند و حسادتشان نسبت به یوسف کم نشده است. یک نمونه از خود داستان. هنگامی که یوسف برادر کوچک خود را به دزدی متهم می کند این ها بلافاصله می گویند آری شاید دزدی کرده باشد این برادری داشت که او هم دزدی کرده. ما می دانیم که یوسف دزدی نکرده، این ها هنوز در بچگی شان یک مشکلی هست. من 6 7 سال قبل با آدمی یک کنتاکتی پیدا کردم. چند وقت پیش زنگ زد عذر خواهی کرد، من گفتم آخر من یادم نمی آید که آن موقع چه شده که تو حالا می خواهی عذرخواهی کنی این ها هنوز بعد از 30 سال با یوسف خردسال مشکل دارند و می خواهند ارزشش را بیاورند پایین. توبه نکرده اند چون برای آنکه هنوز نمی دانند یوسف چه مو جودی بوده، کاری که کرده اند این بود که یوسف را هی پیش خود تخریب کرده اند. مثلا فرض کنید خدای نکرده شما یک نفر را بکشید، بعد چکار می کنید. یک نفر می نشیند و می فهمد چکاری کرده و توبه می کند و این کارش باک می شود. و گر نه یک سری مکانیزم های روانی فعال می شوند برای توجیح کردن. آدم همیشه کارهای بدش را توجیج می کند. برادران یوسف اصلا امکان این را ندارند بفهمند که یوسف که بوده و بالا تر از پدرشان بوده و آنها او را انداخته اند در چاه. یک حس این که یوسف آدم بدی بوده به خاطر ان حس حسادت و نفرت در خود به وجود می آیند. این یک مکانیزم روانی شناخته شده است که آدم ها بعضی چیزها را در زمان گذشته را تغییر می دهد و خاطرات را بگونه ای که می خواهد به یاد می آورد. یک کتابی هست به اسم خاطرات دوران کودکی این کتاب به این تئوری می پردازد. قدیمی ترین خاطرات شما از زندگی چیست؟ یک دلیلی دارد که شما یک چیزهایی را به یاد می آورید، یک سری فیلترهایی وجود دارد که در به یاد آوری تاثیر می گذارند. شما چیزهایی را به یاد می آورید که با منش امروزتان سازگار باشد. آدم هایی که افسرده هستند از دوران کودکی خاطرات بدی به یاد می آورند. دو نویسنده خاطرات خود را با هم مقایسه کرده اند که خیلی جالب است یکی یک آدمی شادی است اولین خاطر زندگی اش این است که پدربزرگش او را در دستش گرفته و به بقیه نشان می دهد و به او می گوید خرس کوچولو، خیلی خاطره ی شادی. نفر دوم اولین خاطرش آن است که طوفان، سقف خونشون داره کنده می شه و مادرش ترسیده. خاطره دوم این است که سگ مورد علاقش له شده و اون تنها رفته تو یه کمد و 8 ساعت اونجا مونده . بعضی می گویند که این خاطرات تغییر شکل یافته اند، خوب بهتر نشان می دهد که جهت گیری ذهنی تو چگونه است. این برادران نیز دقیقا همین کار را کرده ایند. یوسف را پایین می آورند نسبت های بد به او می دهند و پسر خوبی نبوده و تا حدی حق داشته اند که این کار را بکنند. من از یک کلمه می خواهم استفاده کنم. یکجا هست که دارند تنها با هم صحبت می کنم و یوسف برادر کوچک را گرفته است و برادر بزرگ می گوید من از جایم تکان نمی خورم سپس می گوید این اهمالی که شما در حق یوسف کرده بودید. این حرف خیلی عجیب است، اولا خودش را می گذارد کنار، دوما می گوید اهمال. آن ها تفریط نکردند افراط کردند. عملی که این ها انجام دادند با هیچ تعبیری تفریط نمی شود. این ها حتی با خودشان هم که نشسته اند حرف می زنند نمی خواهند در مورد آن حرف بزنند. به قول فروید انداخته اند اش پشت ناخودآگاه. تبدیل به یک عقده ی روانی شده. در حدی این مسا له برای شان بغرنج است که به یک مساله روانی تبدیل شده. تمام کاری که یوسف می کند این است که سعی می کند همان شرایط اولیه را برای آنها بازسازی کند. فروید می گوید تنها راه درمان کسانی که خاطره ی خود را تغییر شکل داده اند این است که آن را بیاد بیاورند و بتوانند با هاش مواجه شوند. کاری که یوسف دارد می کند این است که این ها با کاری کرده اند مواجه شوند. از یه جایی در داستان یوسف دارد یک نمایش اجرا می کند تا تمام آن چیزهای برای برادرانش دوباره زنده شود. مثل شکستن استخوانی که بد جوش خورده تا درست جوش بخورد. تا برادرانشان فرصت این را پیدا بکنند که کاری را که کرده اند ببینند و بهشان فرصت جبران بدهد. این دفعه باید تنهایی برگردند ولی این بار باید به پدرشان راست بگویند، تمام صحنه های 30 سال قبل دارد دوباره تکرار می شود به جز آن که به طور نمادین بنیامین جانشین یوسف شده است. برادران راهی برای جبران کاری که کرده اند نداشته اند مطمئنا از کاری که کرده اند پشیمان اند چون چیزی به دست نیاورده اند ولی تا کنون نمی توانست اند کاری برای جبران آن بکنند. اگر می شد یوسف را از چاه بر می گردانند. یوسف برایشان می آید یک راه باز می کند. این صحنه ای که این ها می آیند به عزیز مصر التماس می کنند ادا در نمی آورند. مساله ی برده شدن تا آخر عمر است. همه به این نتیجه رسیده اند که حاضرند تا آخر عمر بردگی کنند ولی دست خالی پیش پدر خود بر نگردند این در واقع یک جور جبران کردن است. در واقع این ها ذهنیت این آدم ها درست شده است ولی یک کاری در گذشته کرده اند که عمق آن را نمی توانند بفهمند و نمی توانند آن را جبران کنند، در واقع نمی توانند توبه کنند، نمی توانند راستش را بگویند. کاری یوسف می کند که می کند دارد یک نمایش اجرا می کند تا تمام آن چیزهای برای برادرانش دوباره زنده شود، و آن ها بتوانند کار درست را انجام دهند تا به نوعی این گناه شسته شود، و آن ها را حت تر بتوانند بفهمند که کار بدی کرده اند. دیالوگ ها را در نظر بگیرید، هر چه که می گویند یک صحنه از حادثه اول تکرار می شود. این ها همان جمله ها را می گویند، یعقوب عین همان جمله را تکرار می کند { متن آیات پیاده نشده است} آدم های چیزهایی را که نمی خواهند ببینند نمی بینند، هر کس که بنیامین را ببیند می داند که دزدی نمی کند اگر این ها آدم های ادمی سالمی بودند قبول نمی کردند که او دزدی کرده اند. این تکرار عین عبارت توسط یعقوب یک ارتباط ایجاد می کند بین دو صحنه. این که در هر دو جا امر خلاف واقعی را برادارن نقل می کنند. کشته شدن یوسف و دزدی بنیامین. این جا کسی تا حالا نفهمیده است که یوسف چی کار می کند از الفاظ و تکرار صحنه ها می تواند بفهمد. مسیری که این ها دفعه ی قبل با خوشحالی آمده اند این بار با ناراحتی می آیند. آن استخوان دارد دوباره ترک می خورد. یادشان می آید که چه به همدیگر گفتند چکار کرده اند همه ی آنچه را که می خواستند فراموش کنند اکنون مجبورند که به یاد بیاورند. همه ی این اتفاقات تاریخی وحشتناک در ذهنشان تکرار می شود. آن ها حد اکثر سعی خود را در این موقعیت جبران می کنند.

خوب حال می ماند که این ها بفهمند که یوسف که بوده، یوسف تا توانسته به این ها خوبی کرده. اگر از ایشان بپرسی که بعد از پدرشان چه کسی را از بقیه بیشتر دوست دارند می گویند عزیز مصر. تمام مدتی آمدند و رفت اند گفته اند که این چه آدمی است و چه حسن کمالاتی دارد. بعد از این که این ها برای شان تثبیت شد که او انسان بزرگی است و کراماتی دارد. کسی که خود و خانوادشان را از گرسنگی نجات داده است. این ها اصلا رفته اند تو مصر و فهمیده اند که اوست که ترتیب انبار کردن گندم ها را داده است. او در مصر مانند یک قهرمان خیلی بزرگ است. و وقتی که یوسف خود را معرفی می کند بلافاصله قبول می کنند و می گویند : «تالله ... ؟؟؟ » هیچ شکی نیست که خداوند تو را بر ما برتری داد. ببینید که سطح روابط به جایی رسیده است که در سفر آخر دست خالی آمده اند و آمده اند که صدقه بگیرند. می گویند که ما هیچی نداریم و تو به ما آذوقه کامل بده. یوسف نه تنها به ایشان آذوقه می دهد بلکه به ایشان می گوید که با اهلشان بیایند و نزد او زندگی کنند، طبیعتا به برادران یک شادی دست می دهد.

و نکته ی آخر، چرا یوسف خود با آن ها بر نمی گردد، این خبر نجات را برادران می برند، برگشتند و چشمان پدر را بینا کردند، خبر زنده بودن یوسف را هم آوردند. فضا را در نظر بگیرید. همه خوشحالند و دارند بار و بنه را جمع می کنند که بروند، کسی دیگر را این کاری ندارد که 30 سال پیش چه اتفاقی افتاد و برادران دروغ گفتند. آنها اکنون نجات دهنده ی خانواده اند و دارند قوم را می برند که در قصر زندگی کنند. یوسف بر نمی گردد که موقعیت اجتماعی برادرانش هم حفظ شود و حتی تقویت شود.

سوال در مورد اسوه: اسوه یک جمعی است که خیلی با هم متحد اند و در عین حال متعصبانه برای هم می جنگند.

سوال:

مثلا یک نکته ای که این جا هست این است که برای بار دوم که می خواهند برادر خود را با خود ببرند یعقوب بهشا ن توصیه می کند که از یک در وارد نشوند و بهشان القا می کند که خطر آن جا وجود دارد و با هم نروید. یعقوب آدم با فراستی است از این جریان که این ها رفته اند و برگشته اند و می خواهند برادر خود را ببرند یعقوب می داند که وقت پیدا شدن یوسف است. می فهمد که یعقوب در همان شهر است. من نمی گویم چجوری می فهم ولی یه علم سطح بالایی دارد. هنگامی که برادران برای آوردن بنیامین می روند به آنها می گوید که به دنبال یوسف و برادرش بگردید و او می داند که بنیامین سر انجام به یوسف جذب می شود. از این جای داستان یعقوب می داند که یوسف همین نزدیک هاست و بنیامین پیش اوست. در همان باری که به آنها می گوید که از دروازه های مختلف وارد شوید، یعقوب می داند که یوسف در همان شهر است و می خواهد با متفرق شدن آنها در شهر احتمال یافتن یوسف بیشتر شود در واقع آن ها را به دنبال یوسف می فرستد تا شاید او آن ها را ببیند یا آنان او را. یعقوب از اینجا می داند که کار دارد تموم می شود. قاعده ای در سینما ی هالیود وجود دارد که در 15 تا 20 دقیقه ی آخر باید اتفاقی بیافتد که نشان دهد کار رو به پایان است مثلا همه در محل دوئل جمع شوند، سرا نجام یکی دیگری را می کشد و کار تمام می شود.

من در مورد برادر کوچک هنوز صحبت نکرده ام. به او در داستان نگاه کنید. خیلی کم ظاهر می شود، خیلی کم رنگ است ولی از آن نوع کم رنگی در ادبیات است که اصلا به این معنی نیست که کم اهمیت است. این برادر کوچک را در چه حالتی می بینیم، اولین بار که صحبت از او می شود. برادرها پیش پدر می روند و به او می گویند که ما می خواهیم او را ببریم. انگار او هنوز وصل به پدر است با این که دیگر آدم بالغی شده است. موضوع بردن او به مصر است ولی هیچ حرفی از او به میان نمی آید. اصلا با او صحبت نمی کنند. من می خواهم بگویم که برادر کوچک نابود شده، آسیب اصلی رو برادر کوچک دید و دچار اختلال شد. هنگامی که یوسف با او ربرو می شود به او می گوید : از کاری که این ها کردند ناراحت نباش، آن ها از کاری که کردند آگاه نیست اند. همین الان که نزد یوسف است ناراحت است. آدم گوشگیری است که انگیزه ی زندگی ندارد. این ها کم رنگ اند برای آنکه یک قسمتی از داستان است که قابل فهم نیست. مثلا همه ی ما تا حذی می فهمیم که یعقوب چه رنجی کشیده، دلتنگی خیلی شدید. ولی برای برادر کوچک حتی واژه ای که مناسب باشد نداریم. این گونه نیست که صرفا دلش تنگ شده باشد. هم واره در مورد اشارات به بنیامین، یک چیز عجیب وجود دارد. مثلا وقتی یوسف خود را معرفی می کند می گوید انا یوسف و هدا اخی. این جمله متعجتان نمی کند. در تمام مدتی که با یوسف صحبت می کنند متوجه نمی شوند که او برادرشان است. یوسف را نمی شناخت اند و برادر کوچک شان را هم. بنیامین در این یک سالی که پیش یوسف بوده است خیلی تغییر کرده است. این نقشه ی یوسف است که بنیامین را یک سال پیش خود نگه دارد. اصلا این خلوت بین دو برادر، این صحنه ای که پرداخته می شود انگار یک سال به طور تمثیلی در آغوش هم زندگی کرده اند. اگر با برادران دیگر بر می گشتند شاید فرصت این خلوت پیش نمی آمد.

یک نکته ای که به آن اشاره می کنند و می گوییند یوسف پدرش را فراموش کرد یکی این است که بر نگشت یکی این که می گوید انا یوسف و هذا اخی و متوجه رنج یعقوب نشده است. ولی خوب به وضوح این گونه نیست، یوسف با این احاطه ای که به همه چیز دارد می داند که پدرش چقدر زجز کشیده است ولی موضوع اصلی موضوع بین او و برادرانش است. حال می خواهم به سراغ آن تکنیکی که گفتم برویم. یک وقتی چیزی وجود دارد که اصلا نمی توان آن را به درستی بیان کرد، مثلا یکی زجری کشیده که اصلا قابل توصیف و درک برای دیگران نیست. این دو تا وقتی که کوچک بودند یک جور همبستگی روانی شدید با هم دارند، یوسف آن را بهتر تحمل می کند ولی روی بنیامین تاثیر وحشتناکی می گذارد هر چند که پهلوی پدر باشد. دقت کنید که این حالت را در ادبیات چگونه می توان نشان داد. یک دلبستگی عاطفی شدید که در کودکی از هم جدا شده باشند. این را چگونه می توان نشان داد. یعقوب را که ما تا حدی می توانیم بفهمیم به ما نشان می دهد و بعد می گوید که یعقوب پیش بنیامین هیچ نبوده است. حرفی که یوسف در پایان می زند نشان دهنده ی همین است. زجر اصلی را برادر کوچک کشیده است، نه یعقوب که آدم بزرگی بوده و پسرش از پیشش رفته، رنج یعقوب را تا آنجا که می شود بزرگ می کند تا آنجا که کاروان به سمت آن ها راه افتاد گفت من بوی یوسف را می شنوم. و ما حد خیلی زیادی از دلتنگی را حس می کنیم. بعد می گوید که این رنج پیش بنیامین هیچ بوده است. چیزی را که نمی شود در موردش صحبت کرد وضع برادر است. به نظرم استدلال آخر واضح است این که برادرش را مثل خودش معرفی می کند و مثلا نمی گوید بیا نشان می دهد که چقدر اون تغییر کرده است که برادران نمی توانند او را تشخیص دهند.

یک نکته ی دیگر، چرا این چیزها واضح تر تو قرآن گفته نمی شوند. ... حال یوسف این قدر بد است که کاروانیان امیدی به زنده بودن یوسف ندارند. از جدایی پدر و برادرش این قدر در رنج است. مثلا فرض کنید که غذا نمی خورد و از شب تا صبح گریه می کند، این ها ترو تمیزش می کنند و چون خوشگل است عزیز مصر می آید و او را می خرد. فروختن او به بهای اندک نشان دهنده ی همین وضع اسف بار یوسف است.

سوال شما گفتید که برادران بخشیده نشدند؟ ... اولا دوتاچیز را از همدیگر تفکیک بکنید. بخشیده شدن به معنی مورد غفران قرار گرفتن که خدا هر کسی را ببخشد. و دیگری این که تو توبه می کنی و یک چیز از گذشته ات پاک می شود. من می خواهم بگویم که این اتفاق برای برادران نیفتاد. مثلا فهمیدند که کار بدی کردند، این حالت که گناه شان کاملا شسته شده باشد، این گونه نبوده است. توبه کردن در ادبیات قرآنی، جدا شدن از گذشته ی خود است. برادران این کار را نکردند. یک دلیل خیلی واضحش این فلاش بک است. اگر این ها کاملا بخشیده شده باشند در پایان داستان فلاش بک نمی خورد به جایی که این ها دارند این کار زشت را انجام می دهند. حسی که به شما دست می دهد چیست؟ همه ی داستان را خواندید و این ها را فهمیدید و به اینجا که رسیدید یک فلاش بک داریم . اگر یک نفر واقعا توبه کرده باشد نیاز به کمک ندارد، ولی این ها از پدر کمک می خواهند. یعقوب هم نمی گوید بروید استغفار بکنید می گوید سوف استغفرکم. داستان که تموم می شود باز آن فلاش بک هست انگار از حافظه خداوند پاک نشده است.

یعقوب در تورات سر برادر خودش را کلاه گذاشت ، تقلب کرد اصلا. میراث پدر خود را تصاحب کرد. ولی شما کوچک ترین اشاره ای از آن را نمی بینید برای آن که توبه کرد. وقتی به آن در قران اشاره می شود یعنی هنوز هم هست اگر توبه کنند دیگر پاک می شود. ولی بخشیده شدن موضوع دیگری است یک آدم می تواند مشرک باشد ولی بعدا بخشیده شود.

موضوع این است که یوسف هر کاری را که می تواند در نهایت استادی انجام می دهد. برادران هنوز مشکل دارند ولی مطمئنا مشکل شان به اندازه ی قبل نیست. همین که پشیمان هستند و از پدرشان می خواهند استغفار کند نشا نه ی خوبی است.

حال یک بار به یوسف نگاه کنیم در داستان تا تاثیر اخلاقی این داستان را ببینیم. ببینیم یوسف چکار می کند. فقط دارد برای دیگران کار می کند. برادرانش انداختنش در چاه، خودش را از دیدن پدرش محروم می کند تا گناه برادرانش را پاک کند، همش دارد به مردم چیز یاد می دهد، فقط رو به دوربین است، هیچ چیز برای خودش نمی خواهد، یک نکته ی خیلی ظریف نمادین در این داستان افتادن یوسف در چاه است، چاه نماد یک چیز زیرزمینی است، زیرزمین نماد نا خودآگاه است. چاه چیزی است که از زیر زمین از آن آب که نماد علم است در می آید. یوسف مثل یک چشمه است مثل یک چاه است. نکته ی تاثیر گذار داستان یوسف خود یوسف است. مثلا لحظه ای که زلیخا او را دعوت می کند به مراوده یک جمله ی خیلی جالب می گوید: «خدایا من زندان رو بیشتر از وضعی که این ها پیش آوردند دوست دارم» مساله این است که زندان را بیشتر دوست دارد نه این که به خاطر معذور اخلاقی از چیزی که دوست دارد چشم بپوشد.

یک نفر پرسید چرا وقتی او از زندان در می آید در نهایت صراحت به فرمان روا می گوید که مرا صاحب خزانه ی خود گردان. خوب این جا یک مقطع خیلی خیلی بحرانی است و او می تواند که این کار را خیلی به خوبی انجام دهد. پس به وضوح باید این کار را انجام دهد. ما چون تعارف می کنیم. چون گهگاهی به دروغ از خودمان تعریف می کنیم گهگاهی که لازم است دیگر از خودمان تعریف نمی کنیم یک شبه هایی وجود می آید برایمان! ثانیا یوسف می داند که خداوند برادرانش را به سوی او خواهد آورد پس خوب است که جایی باشد که همه به او مراجع کنند. یک جایی در پایان داستان دارد شکر می کند، یکی از چیزهایی که شکر می کند این است که برادرانش را خداوند به سوی او آورد. این که نمی توانست برود، بهترین جایی که می توانست بایستد بالای همین برج آذوقه است.

سوال .... ؟ نه، پس از آن که بر پادشاه علم یوسف معلوم شد و دستور داد یوسف را نزد او بیاورند «او را بیاورید برای من» یوسف گفت بیرون نمی آیم تا از آنان بپرسید که قضیه چه بوده است. بدین ترتیب بر پادشاه معلوم می شود که یوسف مرد خیلی خوبی است و هیچ گناهی نکرده است. بار دوم ««او را بیاورید برای من تا او را از نزدیکان خود فرار دهم» این دو جمله را با هم مقایسه کنید. ببیند که یوسف به چه منزلتی در نزد پادشاه می رسد.

یک پادشاه داریم و یک عزیز داریم که این ها با هم فرق دارند

سوال .......: به نظر من این جمله را یوسف می گوید: « برای اینکه عزیز مصر بداند که من به او خیانت نکرده ام و خداوند کید خائنین را هدایت نمی کند. » عزیز دفعه ی اول می فهمد که یوسف کاری نکرده است و او به زندان نمی افتد، دفعه ی دوم یک سری توطئه هایی زن ها کرده اند، یک حرف هایی زدند و کارهایی کردند که او را به عنوان گناه کار انداخته اند زندان. عزیز مصر جای پدر یوسف است و برای او مهم است که او بداند که یوسف به او خیانت نکرده است.